Kanon lektur szkolnych - Publikacje konsultantów i doradców -

Literatura polska zawsze bardzo silnie reagowała na bodźce historyczne, utrwalała w artystycznym kształcie wielkie wydarzenia, stawiała bohaterom pomniki mocniejsze od spiżu, osądzała zdrajców i innych niegodziwców, formułowała pytania o sens i jakość bycia człowiekiem i Polakiem. Są to pytania trudne i niewygodne, niezmiennie uwikłane w kontekst polityczny, społeczny i religijny, ale jak żadne inne niecierpliwie domagające się odpowiedzi.

Św. Jan Paweł II w pierwszych latach swego pontyfikatu, spotykając się z ludźmi kultury m.in. w Monachium i Brukseli, mówił: Zasadniczym celem kultury jest doskonalić byt ludzki. Twórczość artystyczna to poszukiwanie prawdy o człowieku i świecie. Nawet obecność zła w sztuce współczesnej pomaga zrozumieć istnienie dobra, łaski, odkupienia. Tylko w cywilizacji prawdy i miłości człowiek może wzrastać w swoim ludzkim i boskim wymiarze. Kryzys kultury, z którym mamy do czynienia, wiąże się  ściśle z kryzysem sensu prawdy o człowieku jako bycie osobowym pochodzącym od Boga i prowadzi do upadku wartości słowa, a w konsekwencji – do braku ufności między osobami. Dlatego ludzie potrzebują sztuki dla interpretacji świata i własnego życia, dla wyjaśnienia dziejowych wydarzeń, dla właściwego ujęcia głębi istnienia. Potrzebują literatury – słów łagodnych, a także proroczych i gniewnych, które częstokroć najpełniej dojrzewają w samotności i cierpieniu. Prawdziwa sztuka, zdaniem św. Jana Pawła II, jest echem Boskiego Logosu, jest odbiciem w człowieku Bożego piękna i prawdy. Otwiera serce na tajemnicę drugiego człowieka, tworzy więzi międzyludzkie, stawia opór czasowi i przestrzeni.

Literatura jest więc w swej istocie „arką przymierza” umożliwiającą człowiekowi samoidentyfikację w kontekście własnego bytu osobowego i w relacji do innych ludzi, w szczególności do tych, którzy wywodzą się z tej samej nacji – rodziny, narodu – i mówią tym samym językiem. Poprzez literaturę dokonuje się pokoleniowy przekaz idei i wartości mający kluczowe znaczenie w rozumieniu polskości i utożsamianiu się z polskim dziedzictwem narodowym. Najważniejszym miejscem tej transmisji kulturowej  jest dom rodzinny i szkoła. Rodzice i nauczyciele mają decydujący wpływ na intelektualną i duchową formację młodego człowieka jako osoby i jako Polaka.

Wiele  zależy jednak od tego, jaką przyjmiemy koncepcję osoby i narodu w procesie wychowania i nauczania. Wiele szkół w programach wychowawczych odnosi się wprost do nauczania św. Jana Pawła II. Pozostajemy zatem w obszarze koncepcji personalistycznej, zaś papieską kwintesencję rozważań o narodzie znajdziemy w książce „Pamięć i tożsamość”: Rodzina, naród i ojczyzna pozostają rzeczywistościami nie do zastąpienia (…). Tożsamość kulturalna i historyczna społeczeństw jest zabezpieczana i ożywiana przez to, co mieści się w pojęciu narodu. Pojęcie narodu polski papież definiuje w najprostszy sposób: Termin „naród” oznacza tę społeczność, która znajduje swoją ojczyznę w określonym miejscu świata i która wyróżnia się wśród innych własną kulturą. Dodaje również, że specyficzne polskie doświadczenie kulturowe bardzo mu ułatwiało spotykanie się z ludźmi i narodami na wszystkich kontynentach. Wynika stąd, że kultura polska, szczególnie literatura – będąca utrwalonym doświadczeniem polskości kolejnych pokoleń – ma wymiar uniwersalny.

Literatura  ma genetycznie zakodowaną pamięć o czasach minionych i dlatego współczesna świadomość narodowa Polaków jest w znacznym stopniu obciążona historyzmem. Z tego samego powodu nie można również niczego sensownego powiedzieć o narodzie polskim bez odwołania się do jego historii jako skarbnicy wartości, tradycji, a zwłaszcza postaw moralnych i patriotycznych ukształtowanych w przeszłości i przydatnych jako wzorce w innych, również naszych czasach. Polskość, rozumiana jako trwanie w ściśle określonej identyfikacji kulturowej, jest w naszej literaturze tematem często podejmowanym. Tak często, że niekiedy irytuje tych zwolenników problemów uniwersalnych, którzy nie chcą pamiętać, że patriotyzm jest jednym z takich właśnie tematów. Literatura, będąc istotnym składnikiem  polskiej kultury, przechowuje w swoim łonie – jak pisze prof. Piotr Jaroszyński – pewien zaklęty ideał, o który jeśli ktoś się otrze, to reszta staje się drugorzędna. On sprawia, że człowiek nawet jeśli nic nie ma, to i tak jest kimś. 

Są zatem co najmniej dwa powody, dla których w podstawie programowej języka polskiego szkoły podstawowej i ponadpodstawowej  bardzo mocno zostało utrwalone to, co jest wspólne w polskiej świadomości pokoleniowej i konieczne dla zachowania tożsamości narodowej: po pierwsze – literatura polska sprzyja samoidentyfikacji kulturowej dorastających pokoleń Polaków; po drugie – dzieła literackie powstałe na przestrzeni pięciu wieków są nośnikami prawdy, dobra i piękna, poprzez  które człowiek realizuje życie osobowe.

W tradycji polskiej szkoły obowiązkowy kanon lektur oznacza podjęcie przez uczniów niemałego wysiłku czytelniczego i interpretacyjnego, włączającego ich w obszar spraw i wartości  niezmiennie ważnych. Samo słowo – zarówno w języku greckim (kanόn), jak i łacińskim (canon) – oznacza normę, zasadę, regułę, prawidło. Jest to rodzaj obowiązującego wzorca, uniwersalnej miary, stałego punktu odniesienia. Kanon to swoisty „pręt mierniczy”, który mierzy zmieniającą się rzeczywistość, ale sam jest niezmienny. Dlatego jest miarodajny, wzorcowy, rdzenny.

W szkole funkcjonuje więc ogólnie przyjęty kanon dzieł literackich, który jest esencją polskości w sferze aksjologicznej i miarą mądrości na płaszczyźnie poznawczej. Nadrzędnym celem tego kanonu jest utrwalanie więzi międzyosobowych i międzypokoleniowych w obszarze polskiej wspólnoty językowej na gruncie tych samych ideałów. Zatem szkolna lista lektur obowiązkowych i uzupełniających to nic innego jak „arka przymierza”, dzięki której młody człowiek uświadamia sobie osobowy wymiar swego życia oraz określa własną tożsamość narodową.

Literatura polska, zarówno dawna jak i współczesna, to nieprzebrane bogactwo treści, form i gatunków. Imponuje różnorodnością środków wyrazu, wirtuozerią słowa, zaangażowaniem w najważniejsze sprawy narodu, wrażliwością na rzeczywiste dobro i prawdziwe piękno.  W jej historii określona jest tożsamość narodu polskiego, która daje poczucie więzi i przynależności wspólnotowej. Odnajdywanie się w tej wspólnocie, jak również uczestniczenie w pomnażaniu jej materialnych i duchowych zasobów, dokonuje się poprzez używanie przez kolejne pokolenia tego samego kodu kulturowego, którego nośnikiem jest wielka literatura.

Małgorzata Sagan
doradca metodyczny LSCDN