Kompetencje nauczyciela - Publikacje konsultantów i doradców -

Pamiętam także matematyka, którego złośliwe poczucie humoru sprawiało, że z drżeniem serca szliśmy na jego lekcje. Nasuwa się więc pytanie jaki powinien być nauczyciel, by potrafił sprostać wyzwaniom XXI wieku, by dzisiejsi uczniowie mieli same dobre wspomnienia, by w szkole czuli się bezpiecznie?

Gdy zastanawiamy się, jaki powinien być i jaki będzie nauczyciel jutra, po trosze znamy już odpowiedź na to pytanie. Przecież w części będzie on taki, jakim go dzisiaj przygotujemy. Każdy z nas, będący częścią systemu edukacji ma wpływ na to, kim będzie nauczyciel jutra; wiedząc zaś jak jest dzisiaj, możemy z dużą dozą prawdopodobieństwa przewidzieć jak będzie „kiedyś”.

W zasadzie cały wiek XX to proces nieustannych zmian, a w wieku XXI wszelkie zmiany są bardzo szybkie i nieuniknione. Dzieje się to głównie za przyczyną postępu technologicznego, zmian kulturowo-społecznych, postępującej globalizacji, wszechobecnego przekazu medialnego, przemieszczania się ludności, zwłaszcza z powodów zarobkowych, oraz zmian mentalnych zachodzących w społeczeństwie. Niestety, najczęściej wszystkie te zmiany sprawiają, że sposoby oddziaływań wychowawczych na młodych ludzi są niewystarczające i tracą swoją aktualność.

Stąd też wniosek, że nauczyciel nigdy nie osiąga pełni swojego rozwoju zawodowego. Większa część warsztatu pracy pedagoga podlega nieustannym zmianom. Dzieje się tak głównie ze względu na swoisty charakter pracy nauczyciela i konieczność indywidualizacji pracy z każdym dzieckiem – niepowtarzalność podejścia do ucznia.

Według W. Okonia nie ma na świecie takiego systemu edukacyjnego, który by lekceważył rolę nauczyciela w procesie edukacji. Mimo, że są między tymi systemami znaczne różnice, panuje w nich zgoda co do tego, że dobre kształcenie i wychowanie może być dziełem dobrego nauczyciela-wychowawcy.[1] Powstanie więc nowego typu społeczeństwa stawia przed nauczycielami nowe wyzwania i wymagania. Pedagodzy, począwszy od momentu studiów, dalej poprzez proces doskonalenia i samokształcenia, muszą być gotowi do odpowiedzi na potrzeby współczesnego świata. Wszystkie wymagania zawodowe, które spełnić powinien nauczyciel jako mentor procesu dydaktyczno-opiekuńczego, zawarte są w standardach kompetencji zawodowych.

W literaturze przedmiotu funkcjonuje wiele różnych podziałów tychże, tworzonych w zależności od czynników na które twórcy zwracali uwagę. Czym są wobec tego kompetencje? Maria Dudzikowa stwierdza, że jest to zdolność do czegoś, która jest zależna zarówno od znajomości wchodzących w nią umiejętności, sprawności, jak i od przekonania o możliwości posługiwania się tą zdolnością.[2] One również, podobnie jak i otaczająca nas rzeczywistość, ulegają zmianom  i modyfikacjom. W rozporządzeniu Ministra Edukacji i Sportu w sprawie standardów kształcenia nauczycieli wskazano, że przygotowanie zawodowe nauczycieli powinno prowadzić do wykształcenia  kompetencji w obszarach:

1. Dydaktycznym.
2. Wychowawczym i społecznym, związanych z umiejętnością rozpoznawania potrzeb ucznia, zdolnością do współpracy w różnorodnych relacjach międzyludzkich.
3. Kreatywnym, wyrażającym się zdolnością do samokształcenia, innowacyjnością i niestandardowością działań w powiązaniu ze zdolnościami adaptacyjnymi, mobilnością i elastycznością.
4. Prakseologicznym, wyrażającym się skutecznością w planowaniu, realizacji, organizowaniu, kontroli i ocenie procesów edukacyjnym.
5. Komunikacyjnym, wyrażającym się skutecznością zachowań werbalnych i pozawerbalnych w sytuacjach edukacyjnych.
6. Informacyjno-medialnym, wyrażającym się umiejętnością korzystania z technologii informacyjnych i komunikacyjnych i zastosowania ich w nauczaniu.
7. Językowym-wyrażającym się znajomością co najmniej jednego języka obcego w stopniu zaawansowanym.[3]

Szereg pedeutologów, oprócz wymienionych kompetencji, podkreśla znaczenie kompetencji informatycznej, zakładającej bezproblemowe korzystanie z technologii informacyjno-komunikacyjnej. Zdaniem Z. Denek polega ona na znajomości przez nauczyciela języka obcego oraz wykorzystania TIK do podnoszenia jakości nauczania  i czynienia jej bardziej atrakcyjną dla ucznia.

Każda z wymienionych kompetencji zawodowych wymaga od nauczyciela stałego samokształcenia i doskonalenia zawodowego. Dobry nauczyciel to nauczyciel kreatywny, otwarty i zaangażowany, czyli taki, który nie ustaje w samodoskonaleniu i poszukiwaniu atrakcyjnych metod nauczania, ale to również wymóg współczesnej szeroko pojętej edukacji.

Konsekwencją doskonalenia nauczyciela jest nie tylko jego osobisty rozwój i poczucie satysfakcji, ale także perspektywa osiągania wysokich poziomów swoich możliwości zawodowych. To również podniesienie jakości nauczania, a tym samym oceny pracy szkoły. W dzisiejszych czasach, gdy (zwłaszcza w małych szkołach, takich jak moja) toczy się walka o każdego ucznia i idącą za nim subwencją, jest to szczególnie ważne.

Owo doskonalenie powinno odbywać się na następujących płaszczyznach:

1. wiedzy przedmiotowej,
2. wiedzy pedagogicznej, psychologicznej, socjologicznej oraz umiejętności metodycznych, połączonych z doskonaleniem własnej działalności pedagogicznej nauczyciela,
3. zagadnień społecznych, ideowych, politycznych i ekonomicznych,
4. zagadnień kultury.[4]

Wydaje się, że każda z tych dziedzin jest bardzo ważna i każda powinna być rozwijana.

Nasuwa się więc oczywisty wniosek, że współczesny nauczyciel powinien posiadać szereg kompetencji, które są niezbędne do rozwijania samodzielności poznawczej uczniów. Musi także pamiętać, że by – jeśli chce sprostać wyzwaniom, jakie stawia przed nim XXI wiek – stale się rozwijać i doskonalić.

Przestrzeń cyfrowa jako środowisko pracy nauczyciela

Współczesny świat nieustannie i w coraz szybszym tempie idzie do przodu. W zasadzie to, co dzisiaj jest nowością technologiczną za moment staje się czymś normalnym i codziennym. Stawia to przed nauczycielem coraz to nowe zadania w zakresie świadomego posługiwania się technologią informacyjno-komunikacyjną w taki sposób, by sprostać współczesnym wymaganiom edukacyjnym i by móc stać się przewodnikiem młodzieży – szerzej uczniów po e-świecie.

Bycie nauczycielem to jeden z najtrudniejszych zawodów. To spostrzeżenia płynące z autopsji, opowieści koleżanek i kolegów oraz bogatej literatury pedeutologicznej. To wszak nie tylko przekazywanie wiedzy, ale również wychowywanie, wskazywanie właściwych postaw i kształtowanie relacji rówieśniczych. Myślę, ze niestety nie każdy nauczyciel zdaje sobie sprawę, że często swoim nieprzemyślanym słowem, gestem lub spojrzeniem może dziecku wyrządzić krzywdę. Zdarza się, ze takie „urazy szkolne” nosimy ze sobą do końca życia. Sama „przechowuję” takie przykre wspomnienie z czasów nauki w szkole podstawowej. Jest ono dla mnie wskazówką, jakim nauczycielem z całą pewnością być nie mogę i nie chcę.

Niestety, istnieją i tacy nauczyciele, którzy nie potrafią w sposób ciekawy przekazywać wiedzy, zachęcać dzieci do samokształcenia i poszukiwania wiedzy, nauczyć ich kreatywnego myślenia i umiejętności nauki przez całe życie oraz nie zdają sobie sprawy z faktu jak bardzo wrażliwa jest struktura psychiczna dziecka, tudzież nastolatka. Cóż może być bardziej przygnębiającego dla nauczyciela niż fakt, że uczniowie na jego lekcję idą jak za karę? Smutny jest też fakt, ze wciąż spora grupa nauczycieli uważa, że lepiej ucznia ukarać złą oceną niż pochwalić za to, co już osiągnął. Choć elementy oceniania kształtującego obowiązują wszystkich nauczycieli, a jednym z nich jest prawidłowo udzielona informacja zwrotna, to w dalszym ciągu nie jest ona powszechnie stosowana.

Współczesny nauczyciel powinien wskazywać młodym ludziom kierunek nauki, powinien być mentorem i opiekunem na drodze edukacji, także po świecie przestrzeni informacyjnej i komputerowej. Nie jest on już, jak miało to miejsce kilkanaście lat temu, jedynym dysponentem wiedzy. Współcześni uczniowie są już pełni krytycyzmu  i zachowują się już zgoła zupełnie inaczej niż ich rówieśnicy sprzed ery cyfrowej. Dla dzieci pokolenia sieci (net generation) komputer, internet, tablet i smartfon to ich naturalne środowisko. Wydaje się więc oczywiste, że nauczyciel nie może i nie powinien być poza e-społeczeństwem i że to cyfrowe środowisko uczniów musi być też naturalne dla nauczyciela.

Spośród wszystkich kompetencji, w kontekście naszego tematu, na czoło wysuwają się zasadniczo dwie, które wydają się niezbędne we współczesnym świecie edukacyjnym. Jest to kompetencja informacyjno-komunikacyjna, polegająca na umiejętności korzystania z technologii informacyjnych i komunikacyjnych i zastosowania ich w nauczaniu oraz powiązana poniekąd z powyższą kompetencja językowa. Pozostałe kompetencje, choć niezwykle potrzebne i istotnie będące u podstaw pracy nauczyciela, zasadniczo ważne są cały czas i nie mają większego znaczenia przy kreśleniu portretu współczesnego nauczyciela – są do niego cały czas „przypisane”.

Tradycyjnego nauczyciela stojącego z kredą przy tablicy powinien zastąpić nauczyciel wspomagany komputerem i siecią internet. By się jednak to mogło wydarzyć, potrzebne jest przygotowanie informatyczne i wykwalifikowanie przyszłych pedagogów. Tymczasem jak pokazują badania jest doskwierający brak właściwie przeszkolonych nauczycieli i nawet dobrze wyposażona baza dydaktyczna nie zmieni tego stanu rzeczy. Zasadniczo główną przeszkodą jest brak umiejętności lub niechęć nauczycieli do stosowania komputerów  i technologii w nauczaniu.  Co najdziwniejsze, największy opór zauważalny jest  u nauczycieli mający najwyższy stopień awansu zawodowego, czyli u dyplomowanych. Sama znam koleżanki, które mimo, że są już kilka lat po dyplomowaniu, nie mają pojęcia o arkuszu kalkulacyjnym, edytorze tekstu czy obsłudze tablicy interaktywnej.

Warto nadmienić, że raz nabyte umiejętności w zakresie TI wymagają stale doskonalenia i jest to niekończący się proces. Technologia idzie przecież cały czas do przodu i powinnością nauczyciela jest towarzyszyć uczniowi w podróży po e-świecie.

Niewątpliwym atutem TIK jest możliwość brania udziału przez uczniów w różnego rodzaju projektach, zarówno o zasięgu krajowym jak i międzynarodowym. Znakomite projekty dostosowane do różnych poziomów edukacyjnych uczniów oferuje platforma e-Twinning. Istnieje także możliwość tworzenia autorskich projektów opartych o uczniów z którymi pracujemy i które wzbudzą w nich ciekawość i chęć wspólnej pracy. Sama realizowałam kilka projektów e-Twinningowych i wiem, że uczniowie bardzo chętnie angażują się w różnego rodzaju ciekawe pomysły. Każdy taki projekt to okazja do poznania uczniów z innych szkół, często z innych krajów. Moi podopieczni mieli możliwość kontaktowania się ze swoimi koleżankami i kolegami ze szkół polonijnych, wykorzystywali do tego sprzęt komputerowy będący na wyposażeniu szkoły. Była to doskonała okazja do wskazania uczniom w jaki sposób TIK może pomóc w zdobywaniu wiedzy i we wzajemnych kontaktach międzyludzkich.

Nowoczesny nauczyciel więc to taki, który potrafi z powodzeniem zastosować nowinki technologiczne na swoich lekcjach. Wielokrotnie sama korzystam na lekcjach języka polskiego z kodów QR, padleta, różnych aplikacji – learning.apss, quizlet, wordwall. Rozbudzają one ciekawość w uczniach i zachęcają do dalszej pracy.

Nauczyciel XXI wieku jest solidnie przygotowany do wzbogacania swoich lekcji o elementy TIK, czyniąc je atrakcyjniejszymi i efektywniejszymi. Jest także przewodnikiem dla ucznia po e-świecie, wskazuje kierunek w którym powinien uczeń podążać, by osiągnąć sukces. Uczy swoich podopiecznych odpowiedzialnego i uczciwego korzystania ze źródeł internetowych, dokonywania selekcji materiałów i informacji znalezionych w sieci oraz zasad kultury obowiązujących w e-świecie, pracuje z książką i zna jej wartość. Przy tym wszystkim potrafi zachować rozsądek i równowagę między światem analogowym i cyfrowym.

Nauczyciel w zmieniającej się rzeczywistości

Rzeczywistość wokół nas zmienia się nieustannie. Wiele dziedzin i zawodów zostaje zautomatyzowanych. Maszyny jednak nie zastąpią człowieka, który potrafi myśleć w sposób krytyczny i jednocześnie kreatywny. Dlatego niezbędne wydaje się wyposażenie uczniów  w kompetencje proinnowacyjne.

Dzisiaj, oprócz tzw. kompetencji twardych, które są niezwykle istotne i stanowią podstawę wykształcenia, równie ważne jest kształcenie w uczniach kompetencji miękkich. Często mówi się, że kompetencje twarde są niezbędne do znalezienia pracy, ale traci się ją właśnie z powodu braku kompetencji miękkich.

Uczniowie wyposażeni w nie potrafią współpracować z innymi, wykazują postawę asertywną, a jednocześnie są empatyczni i  pełni zaangażowania w nowe pomysły.

Wypracowaniu w uczniach wszystkich kompetencji miękkich sprzyja również innowacyjność w działalności edukacyjnej nauczyciela. Niestety, dzisiejsza szkoła kształci młodzież „pod test” (teaching to the test), który sprawia, że uczniowie tracą swoją naturalną kreatywność i ciekawość świata. W kształtowaniu postaw proinnowacyjnych duże znaczenie ma utrzymywanie pozytywnej dyscypliny w klasie, która związana jest także  z wyrabianiem w uczniach wytrwałości, umiejętności pracy w grupie i samodyscypliną. Ważne jest również nagradzanie, docenianie uczniów za zadawanie pytań, wspieranie ich ciekawości i odkrywania nowych możliwości, samodzielności myślenia zarówno konwencjonalnego, jak i  dywergencyjnego, unikanie myślenia relatywnego.

Do szeregu kompetencji proinnowacyjnych zalicza się także umiejętności behawioralne, takie jak: odwaga i podejmowanie ryzyka, opóźniona gratyfikacja, rozwijanie zainteresowań i współpraca.

Innowacyjność w pracy nauczyciela objawia się stosowaniem niekonwencjonalnych metod nauczania, zmianą ustawienia stolików i krzesełek, proponowaniem nowoczesnych rozwiązań metodycznych. To również udział w różnego rodzaju projektach edukacyjnych, grach i zabawach gramifikacyjnych, akcjach charytatywnych czy otwartych imprezach środowiskowych.

Najnowsze rozporządzenie w sprawie pomocy psychologiczno-pedagogicznej wymusza na nauczycielach efektywną pomoc każdemu uczniowi w tym zakresie (Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej w sprawie zasad organizacji  i udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach z dnia 9 sierpnia 2017r.). Za prawidłowe funkcjonowanie pomocy psychologiczno-pedagogicznej odpowiedzialny jest wychowawca klasy, ale to na każdym nauczycielu spoczywa obowiązek rozpoznania indywidualnych potrzeb wychowanka.

Współczesny nauczyciel musi więc zadbać zarówno o ucznia zdolnego, wykazującego chęci rozwoju w określonym kierunku, jak i o dziecko zagrożone wykluczeniem społecznym, niepełnosprawne, posiadające specyficzne trudności w uczeniu się czy zaniedbane środowiskowo, etc. Wymaga więc to od niego wiedzy z zakresu diagnozowania rozwoju społeczno-emocjonalnego, pełnienia roli pierwszego terapeuty.

Współczesny nauczyciel to specjalista w swojej dziedzinie, stale się doszkalający i poszukujący nowych rozwiązań metodycznych; to osoba otwarta na nowości i potrafiąca je umiejętnie wprowadzać w swoją pracę z uczniami.

Bibliografia:

1. Bilski D., Przygotowanie uczniów do korzystania z Internetu w średniej szkole ogólnokształcącej, [w:] Media a edukacja, pod red. W. Strykowskiego, Wydawnictwo eMPi2, Poznań 2000.
2. Czerski W., Gotowość nauczycieli do stosowania nowoczesnych technologii informacyjno-komunikacyjnych, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2017.
3. Denek K., O nowy kształt edukacji, Toruń 1998.
4. Dudzikowa M., Kompetencje autokreacyjne-czy i jak są możliwe do nabycia w toku studiów pedagogicznych [w:] Ewolucja tożsamości pedagogiki, pod red. H. Kwiatkowskiej, Wydawnictwo IHNOiT, Warszawa 1994.
5. Fazlagic J., Polskie szkoły szkołami dla innowatorów, [w:] Meritum. Mazowiecki Kwartalnik Edukacyjny, pod red. J. Ziętek, nr 1 (52) 2019.
6. https://www.lscdn.pl/pl/publikacje/cww/wpio/5342,Postawa-milosci-w-powolaniu-nauczyciela.html [odczyt: wrzesień 2020]
7. Krzychala S., Nauczyciel – tutor. Prakseologiczna rekonstrukcja tutoringu szkolnego, Kraków 2018.
8. Nauczyciel kompetentny. Teraźniejszość i przyszłość, pod red. Z. Bartkowicza, M. Kowaluk i M. Samujło, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2007.
9. Nauczyciel w szkole uczącej się. Informacje o nowym systemie wspomagania, pod red. M. Hajdukiewicz i J. Wysockiej, Ośrodek Rozwoju Edukacji, Warszawa 20
10. Okoń W., Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej, Wydawnictwo Żak, Warszawa 1996.
11. Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 25 lipca 2019 r. w sprawie standardu kształcenia przygotowującego do wykonywania zawodu nauczyciela (Dz.U. 2019 poz. 1450 z późn. zm.).